Gembicki Jan (1602–1675) h. Nałęcz, biskup kujawski, był trzecim z kolei synem Jana, podczaszego poznańskiego, i Katarzyny Zaremba Cieleckiej. Przyszły dostojnik kościoła i senator wychowywał się w licznym gronie rodzeństwa, pięciu braci i pięciu sióstr, z którymi przez całe życie utrzymywał żywy kontakt. Lata dzieciństwa spędził prawdopodobnie w matczynych Galewicach. G. studiował najpierw w Akademii Krakowskiej. Następnie dzięki poparciu możnego krewniaka, prymasa Wawrzyńca, który bardzo gorliwie opiekował się Janem, udał się G. na trzyletnie studia do Ingolsztatu, gdzie w l. 1615–18 studiował retorykę i filozofię. W tym czasie powstały jego pierwsze, młodzieńcze, łacińskie utwory poetyckie, poświęcone z wdzięczności prymasowi. Studiował też G. w Rzymie i Padwie, gdzie w r. 1620 był nawet konsyliarzem polskiej nacji. Po powrocie do kraju, pod wpływem prymasa G. poświęcił się stanowi duchownemu. Dzięki poparciu najpierw prymasa, a potem swego brata starszego Piotra, szybko posuwał się po stopniach kariery kościelnej i państwowej. W r. 1621 został kanonikiem gnieźnieńskim, w r. 1626 był już kanonikiem krakowskim, regentem mniejszej kancelarii królewskiej, sekretarzem królewskim, wreszcie w r. 1636 został kanonikiem warszawskim. Towarzyszył w r. 1638 królestwu do Baden. W r. 1639 otrzymał G. opactwo trzemeszeńskie po bracie, Andrzeju, a w roku następnym został wielkim sekretarzem koronnym. R. 1641 przyniósł mu jeszcze probostwo miechowskie. Przy objęciu tej prepozytury napotkał G. na duże trudności, gdyż bożogrobcy – pomimo zalecenia króla Władysława IV – żądali, by elekt wstąpił do ich zakonu i wziął na siebie pewne zobowiązania. Dopiero w r. 1646 zdołał przezwyciężyć te trudności i objął swe funkcje. Zostawszy w r. 1642 dziekanem krakowskim, żywo zaopiekował się Akademią Krakowską, zyskując sobie u ówczesnych panegirystów zaszczytny tytuł protektora Akademii.
Z przyjazdem do Polski Ludwiki Marii w r. 1646 zaczął się dla G-go nowy, szczęśliwy okres życia. Został kanclerzem nadwornym królowej; odtąd związał swą przyszłość z królową i dworem, stając zawsze wiernie przy tronie. Wysługiwał się dworowi we wszystkich okazjach, toteż stosunkowo wcześnie wszedł do senatu; w r. 1652 został mianowany biskupem chełmińskim, a w r. 1655 płockim. G. brał czynny, choć nie wybitny, udział we wszystkich współczesnych wydarzeniach w Rzpltej. Na burzliwym sejmie r. 1646 popierał stanowisko króla i jego plany wojny tureckiej. Na konwokacji r. 1648 bronił interesów królowej-wdowy, a na elekcji opowiedział się za Janem Kazimierzem. Towarzyszył królowi na wyprawę berestecką. W r. 1654 usiłował napróżno pogodzić brata Piotra, biskupa krakowskiego, w jego sporze o jurysdykcję z Akademią Krakowską. W roku »potopu« został naznaczony przez króla na posła do Rzymu z deklaracją wierności i posłuszeństwa; wkroczenie Szwedów do Polski przeszkodziło spełnieniu tej misji. Biskup płocki pozostał wierny Janowi Kazimierzowi; schronił się w r. 1655 chwilowo na Spisz, gdzie prowadził wraz z Lubomirskimi rokowania z Rakoczym o koronę polską. W toczącej się wojnie G. był rzecznikiem pokoju. Odegrał niemałą rolę w rokowaniach polsko-brandenburskich, zakończonych w r. 1657 umowami welawską i bydgoską. Szczególnie żywo interesował się G. sprawą elbląską, dążąc usilnie najpierw do wykupu Elbląga z rąk brandenburskich, a po pokoju oliwskim do utrzymania tego miasta przy Rzpltej. Zabiegał też o możność wykupu od elektora kilku wsi nowodworskich na Żuławach za cenę 100 tys. talarów. W r. 1657 bezskutecznie kandydował na biskupstwo krak. W r. 1658 wyznaczony do ugody z Kozakami. W r. 1662 król naznaczył G-go komisarzem do uregulowania sprawy cła wodnego między stanami pruskimi a elektorem. W drażliwej sprawie elekcji vivente rege G. poparł plany dworu; złudzony obietnicą błyskotliwej kariery, podpisał nawet w lutym r. 1661 zobowiązujący akt. W głośnym sporze między jezuitami i Akademią Krakowską o podniesienie jezuickiej szkoły we Lwowie do rzędu akademii, która to sprawa zajmowała umysły przez długie lata, G. opowiedział się zdecydowanie za utrzymaniem przywilejów monopolistycznych Akademii Krakowskiej.
W obłędach stronniczych i w burzy wojny domowej Lubomirskiego G. stał wiernie przy królu i wziął udział w sądzie sejmowym 1664/5 skazującym marszałka i hetmana za zdradę Rzpltej. Na pierwszym, nieszczęśliwym sejmie r. 1668 jeszcze raz występował G. w obronie interesów stronnictwa francuskiego nie chcąc dopuścić do usunięcia z kraju francuskiego posła Bonzy’ego. Po elekcji Michała Korybuta G. przerzucił się do przeciwnego obozu dając dowód słabego charakteru i niewyrobienia politycznego. Odtąd na wszystkich sejmach za króla Michała stawał wraz ze stronnictwem austriackim przy królu. Polityka ta zaprowadziła G-go w r. 1672 do obozu konfederatów gołąbskich, ściągając na niego nieufność Stolicy Apostolskiej, skoro generalna konfederacja spod Gołębia i Lublina przez konfiskatę dóbr prymasowskich i sądy nad Prażmowskim weszła w konflikt z papieżem. Na sejmie pacyfikacyjnym r. 1673 podjął się G. roli mediatora między malkontentami a obrońcami majestatu króla. Po śmierci prymasa Prażmowskiego i postąpieniu dotychczasowego biskupa kujawskiego, Kazimierza Floriana Czartoryskiego, na stolicę arcybiskupią G. został w r. 1673 nominatem kujawskim, a w czasie elekcji r. 1674 otrzymał prowizję papieską na to biskupstwo. G. brał czynny udział w życiu publicznym w ciągu bezkrólewia po Michale. Uczestniczył w radach senatu, należał do rady prymasowskiej, opiekował się królową-wdową Eleonorą. Kiedy podczas elekcji umarł prymas Czartoryski, o stanowisko interrexa w trudnym okresie rozgorzał spór między biskupem krakowskim Trzebickim a G-m. Zwyciężył Trzebicki, ale z faktem tym nie chciał pogodzić się jego przeciwnik. G. nie długo cieszył się powagą drugiego biskupa w senacie; zmarł w r. 1675, w wieku podeszłym. G. nie był wybitnym politykiem, choć brał udział w wielu wydarzeniach politycznych. Pozostał przez całe życie, w okresie panowania czterech królów, poplecznikiem dworu bez względu na to, jakie hasła głosiły zmieniające się wraz z królami polityczne programy. Gorliwie zajmował się powierzonymi diecezjami: chełmińską i płocką. Uregulował w nich w czasie swych wizytacji wiele spraw: obdarzał ubogie kościoły, łagodził spory, aprobował zapisy, odbierał kościoły z rąk innowierców, opiekował się seminariami duchownymi (chełmżyńskie założył), odbudowywał zniszczone wojną kościoły. Zyskał też sobie dodatnią opinię, wyrażoną ustami króla Władysława IV: był to mąż »obdarzony najlepszymi zaletami, znakomitego umysłu, dojrzały w radzie, uczciwy i pełen cnót«.
Portret malowany na płótnie znajdował się w XVII w. w refektarzu bkpów chełmińskich w Lubawie (Fontes Twa Nauk. Tor. XXII 12).
W. Enc. Il. XXIV 804; Enc. Powsz. Org. IX 854; Enc. Kośc. VI 155–6; Niesiecki IV 96–9; Boniecki VI 24; Uruski IV 132–3; Żychliński I 321, II 79, IV 102–9, XV 182, 191, XVIII 169; Łętowski, Katalog biskupów II 204, 246; Jocher, Obraz bibliograf.-hist. literatury w P., Wil. 1857, III 285; Estr. XIII, XXI, XXII, XXIII, XXIV, XXVI; Vol. Leg IV 199, 879, 1018, 1021, 1037, 1058, V 36, 46, 135, 193, 212, 239; Korytkowski J., Prałaci i kanonicy gnieźn. II 52–61, III 537–9, IV 561; Dziecezja chełmińska, Pelplin 1928; Czaplewski, Polacy na studiach w Ingolsztacie, P. 1914, 45, 69–70; Grabowski A., Ojczyste spominki, Kr. 1845, I 73, II 136, 196, 247, 286; Arch. domu Radziwiłłów, Script. Rer. Pol. VIII 282; Nakielski Samuel, Miechovia sive promptuarium antiquitatum monasterii Miechoviensis, Cr. 1634; Piekosinski Fr., Przywileje i statuta m. Krakowa, Kr. 1890, Acta Hist. XII; Dogiel, Codex diplomat. IV 478–9, 501, 504; Niemcewicz, Zbiór pamiętników o dawnej Polsce, IV 128; Theiner A., Vetera monumenta Pol. III; Urkunden u. Actenstücke z. Gesch. d. Kurf. Brand. VII, IX; Kluczycki Fr., Lauda dobrzyńskie, Acta Hist. X 89; tenże, Pisma do wieku i spraw Sobieskiego, Acta Hist. II, cz. II; Waliszewski, Arch. spraw zagran. fr. Jana III, Acta Hist. III 33; Hirsch F., Zur Gesch. der poln. Königswahl 1674, »Zeitschr. d. Westpr. Geschichtsver.«, Danzig 1901, XLIV 25, 31, 44, 81, 99, 108; Kubala, Droga Wład. IV do Baden, Przew. nauk. i liter. 1878. I; Wassenbergius, Gestorum Vladislai IV, Gedani 1641, II 209; Memoriale St. Albr. Radziwiłła, I 23, 319, 423, II 36, 39, 141, 178, 188, 242, 296–7, 303, 322, 331, 340, 344, 360, 484; Temberski, Annales, Script. Rer. Pol. XVI; Oświęcim St., Diariusz, Script. Rer. Pol. XIX; Załuski, Epist. hist.-famil. I; Kochowski W., Klimakter IV 321; tenże, Historia panowania J. Kaz., P. 1858, 124; Jemiołowski M., Pamiętnik, Lw. 1850, 229; Lengnich, Geschichted. preuss. Lande, VII 100, 112, 187–8, 292–3; Nowowiejski, Płock, Płock 1930; Załęski St., Jezuici w Polsce, III, cz. I; Korzon, Dola i niedola Sobieskiego, I 258, 270, II 218; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Krzyżanowski W., Katedra płocka, Płock 1877, 143–4; Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźn. III 651, 669, 672–3, 693, IV 254–5; Morawski Szcz., Arianie polscy, Lw. 1906; Kubala, Wojny duńskie i pokój oliwski, Lw. 1922; Glemma T., Stosunki kośc. w Toruniu, Tor. 1934; Windakiewicz St., Księgi nacji pol. w Padwie, Arch. do dziej. liter. i oświaty w Polsce, VI 41; Fontes Twa Nauk. Tor. VI, VII VIII, X, XIV, XVI, XXII, XXIV; Łabęcki H., Górnictwo w Polsce, W. 1841, II 386; Zbiory Komitetu źródeł do dziej. życia umysł. Polski PAU; Teki rzymskie Kom. Hist. PAU XX, XXI, XXIV, XXV, LXXIV, LXXV, LXXVI, LXXVII, LXXVIII, LXXIX, LXXX, LXXXI, LXXXII; Teki Ulanowskiego Kom. Hist. PAU VII, XLII, LII, LXVII; Teka Czermaka Kom. Hist. PAU XIV, Teka Pawińskiego 33, lauda wizkie; rkps Czart. 387, 2446, 2696; rkps Kras. 460. Acta Capit. Ploc. 1656–1670.
Adam Przyboś